05.07.2018 İqtisadiyyat

0 0

... Qranit və mərmər daşların emalı sexində çalışmış Yusif Məhərrəmov: "Qranit MMC"də işlədiyim 13 ilin (2003-2016) 8 ili əmək kitabçamda qeydə alınmayıb. Sosial Müdafiə Fondundan bildiriblər ki, həmin dövrdə işəgötürən təşkilat tərəfindən muzdlu işçi kimi mənim əmək hüquqlarım pozulub. Vəziyyətlə bağlı müəssisənin yerləşdiyi əraziyə getdikdə MMC-nin yerində maşın təmiri sexlərinin fəaliyyət göstərdiyi ilə rastlaşdım. Məlum oldu ki, MMC iki ildir ki, burada yerləşmir".

Əmək hüquqları pozulmuş digər vətəndaş, Şəki şəhərindən Bakıda qapı-pəncərə hazırlanması üzrə fəaliyyət göstərən plastik sexlərindən birində işləməyə gəlmiş Rəcəb Quliyev: "Qazancım sifarişlərə əsasən ayda 600 manat da olub, 300 manat da. Lakin ötən il işlədiyim son 5 ayın əməkhaqqını ala bilməmişəm. Məndən başqa dörd nəfər də pullarını ala bilmir. Müəssisənin rəhbəri sifarişçilərin borclarını ödəmədiyini bəhanə gətirərək, bizi aldadır. Əlimizdə müqavilə olmadığına görə, heç yana şikayət edə bilmirik".

Təəssüf ki, bu kimi hadisələr təkcə Rəcəb Quliyevin başına gəlməyib. Onun kimi öz hüquqlarını müdafiə etməkdə acizlik göstərən vətəndaşlarımızın sayı kifayət qədərdir. Problemin köklü həlli üçün hər kəs öz hüquqlarını bilməli və onu müdafiə etməyi bacarmalıdır.

1,5 milyon nəfərin əmək hüquqları pozulur

Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyasının sədri, millət vəkili Səttar Mehbalıyevin sözlərinə görə, sifarişçi təşkilatlar vasitəsilə iqtisadi və sosial sahələrdə minlərlə insan işləyir ki, onların əksəriyyətinin qeydiyyatı yoxdur. Bu isə açıq-aşkar əmək hüquqlarının pozulması, həmin insanların sosial sığortaya cəlb olunmamasıdır.

Vətəndaşların Əmək Hüquqlarının Müdafiəsi Liqasının sədri Sahib Məmmədov hesab edir ki, əmək bazarında ciddi nizam-intizam yaradılmasına ehtiyac var: "Bu gün məşğul əhalinin sayı 4,6 milyon nəfərdir. Bunun təxminən 1,5 milyon nəfəri muzdlu işçilərdir və onlar əmək münasibətləri qanunvericiliyin tələblərinə uyğun olaraq rəsmiləşdirilmiş işçilər hesab olunur. 1,6 milyon nəfər kənd təsərrüfatı sahəsində çalışır. 1,5 milyon nəfərdən çox vətəndaş isə fərdi sahibkarlıqla məşğul və ya özüməşğul əhalidir. Qeyd olunan sonuncu kateqoriyadan olan məşğul əhalinin əmək münasibətlərində problemlər mövcuddur, onların əmək münasibətlərini tənzimləmək hələ də mümkün deyil. Həmin şəxslər ya müvafiq dövlət orqanlarında əmək münasibətlərini rəsmiləşdirməyiblər, ya da digər formalarda əmək münasibətlərinin rəsmiləşməsinə əngəl olan pozuntulara yol veriblər: "Əmək hüquqlarının pozulduğu əsas sahələrdən biri daş karxanalarıdır. Qaradağ rayonunda yüzlərlə kiçik karxana fəaliyyət göstərir və hər birində 10 nəfərdən artıq fəhlə çalışır. Təkcə son həftədə 240-dan artıq daş karxanasının fəaliyyəti dayandırılıb və məlum olub ki, orada işləyənlərin heç birinin əmək müqaviləsi yoxdu. Bakı şəhəri və regionlarda sərnişin daşınması fəaliyyəti ilə məşğul olan sürücülərin əksəriyyəti də bu gündədir. İşçilərin çoxu günəmuzd işləyir və sərnişindaşıma üzrə fəaliyyət göstərən MMC-lər tərəfindən əməkhaqqı rəsmiləşdirilmədiyindən, vergi ödəmirlər".

Sosial vergi yükü ağırdır

Azərbaycanda Amerika Ticarət Palatasının ("AmCham") rəhbəri və "Deloitte Azərbaycan" şirkətinin Azərbaycandakı ofisinin idarəedici partnyoru Nuran Kərimov KİV-ə açıqlamasında bildirib ki, Azərbaycanda korporativ vergi yükü o qədər də yüksək deyil, amma əməkhaqqı ilə bağlı fiskal yük ağırdır və yenidən nəzərdən keçirilməsinə ehtiyac var. "Əməkhaqqına tətbiq olunan fiskal yük sosial təminat sisteminin adekvatlığını təmin etməlidir", - deyən N.Kərimov kiçik və orta sahibkarlıq sektorunda fiskal yükün tənzimlənməsi sahəsində təkmilləşdirmələrin aparılmasını təklif edib.

Milli Məclisin Əmək və sosial siyasət komitəsinin sədri Hadi Rəcəbli də bu fikirlə razıdır. Onun fikrincə, işəgötürənlərin öz işçiləri ilə əmək müqaviləsi bağlamamasının, yaxud onların maaşlarını aşağı göstərməsinin əsas səbəblərindən biri sosial vergi yükünün yüksək olmasıdır. İşəgötürən əməkhaqqı fondundan əməkhaqqının 22%-i həcmində pul ödəyir və bu xərc onun mal və xidmətlərinin maya dəyərinə əlavə edilir. Ona görə də işəgötürənə, sahibkara dəstək olmaq lazımdır, kiçik və orta sahibkarlığı inkişaf etdirmək, yeni iş yerləri yaratmaq üçün sosial vergi dərəcəsinə yenidən baxılmalıdır.

1 milyon 354 mindən çox əmək müqaviləsi bağlanıb

Əmək Münasibətlərinin Tənzimlənməsinin Təkmilləşdirilməsi və Koordinasiyası Komissiyasının sədri Əli Əhmədov işəgötürənlərin işçilərlə əmək müqaviləsi bağlamamasının başlıca səbəbi kimi vergi və sosial sığorta haqlarının yüksək olması barədə fikirlərlə razı deyil. Onun sözlərinə görə, məsələyə daha geniş kontekstdən yanaşmaq lazımdır: "İş adamları vergi dərəcələrinin azaldılmasını qeyri-rəsmi məşğulluğun aradan qaldırılması kontekstində əsas müzakirə predmetinə çevirməyi təklif edirlər. Mənə belə gəlir ki, qeyri-rəsmi məşğulluğun mövcudluğunda vergi dərəcəsi amili olsa da, o, həlledici yerdə durmur. Təhlillərin ortaya qoyduğu həqiqət budur ki, qeyri-rəsmi məşğulluğun geniş yayılmasının əsas motivi vergi və sosial ödəmələrdən yayınmaq hesabına daha çox mənfəət əldə etməkdir. Digər ölkələrin təcrübəsi də həmin həqiqəti təsdiq edən əlavə sübut kimi nəzərdən keçirilə bilər. Belə olan halda, qeyri-rəsmi məşğulluğa qarşı mübarizədə vergi dərəcələrinin aşağı salınmasını əsas və yeganə vasitə kimi təqdim etməyi səmərəli təklif hesab etmək mümkün deyil".

Əli Əhmədov hesab edir ki, əmək bazarındakı boşluqları aradan qaldırmaqla müsbət nəticələrə nail olmaq mümkündür. Məsələn, "Azərbaycan Respublikasında qeyri-rəsmi məşğulluğun qarşısının alınmasına dair Tədbirlər Planı"nda nəzərdə tutulmuş tapşırıqların icrası son bir ildə qeyri-rəsmi məşğulluğun qarşısının alınmasında və işəgötürənlər və işləyənlər arasında münasibətlərdə müəyyən irəliləyişlərə səbəb olub. Təkcə 2018-ci ilin yanvar-may aylarında əmək müqaviləsi bildirişləri üzrə Elektron İnformasiya Sistemində əlavə olaraq 43 min 434 əmək müqaviləsi qeydə alınıb. Bu, 2017-ci ilin eyni dövrünə nisbətən 2 dəfədən çox (ötən il 21 min 506 müqavilə) təşkil etməklə əmək bazarında ciddi müsbət dəyişikliklərə dəlalət edir. Ümumilikdə 2018-ci il iyunun 1-nə qədər 1 milyon 354 mindən çox müqavilə bağlanıb. Ötən ilin analoji dövründə həmin rəqəm 1 milyon 287 minə bərabər olub. Əmək müqavilələri üzrə ən çox artım topdan və pərakəndə satış, eləcə də tikinti sahələrində qeydə alınıb. Aparılan tədbirlər muzdla çalışan insanların da mülki, yaxud digər müqavilələr bağlamasına səbəb olub, son bir ildə muzdla çalışan işçilərin sayı ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 1,2 % artaraq 1 milyon 538,2 min nəfərə çatıb.

Vergilər Nazirliyinin qeyri-leqal fəaliyyətə qarşı mövqeyi sərtdir

Qeyri-rəsmi məşğulluğun qarşısının alınması, əmək ehtiyatlarının keyfiyyətcə yaxşılaşdırılması və iqtisadi fəallığın yüksəldilməsi, işaxtaran və işsiz şəxslərin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi, əmək bazarında tələb və təklif arasında dinamik uyğunluğun yaxşılaşdırılması ölkədə aparılan islahatların əsas istiqamətlərindəndir. Vergilər Nazirliyi qeyri-rəsmi əmək münasibətlərinin qarşısının alınması və bu sahədə işlərin koordinasiyalı təşkili məqsədilə aidiyyəti dövlət qurumları ilə əməkdaşlıq etməkdədir. "ASAN xidmət"lə birgə əməkdaşlığa əsasən, həmin qurumun nəzdində fəaliyyət göstərən Əmək Münasibətlərinin Monitorinqi Mərkəzi əmək müqaviləsi olmadan vətəndaşları iş və xidmətlərin yerinə yetirilməsinə cəlb edən şəxslər barədə məlumatları Vergilər Nazirliyinə təqdim edir. Tikinti sahəsində işçilərin uçotunun aparılması məqsədilə tikinti obyektlərində real vaxt rejimində işləyən müşahidə kameraları quraşdırılıb. Kameralar vasitəsilə tikinti meydançalarında çalışan insanların əmək müqaviləsi, statistikası və digər zəruri məlumatlar müəyyən ediləcək, həmin informasiyalar "ASAN xidmət"in Monitorinq Mərkəzinə inteqrasiya olunub.

Vergilər Nazirliyi 2018-ci ildə vergi ödəyiciləri və sahibkarlarla birlikdə rəsmi məşğulluğun təmin edilməsi sahəsində faydalı müzakirələr apararaq qeyri-leqal fəaliyyətdən leqal fəaliyyətə keçid üçün yeni səmərəli mexanizmlərin hazırlanması və tətbiqini planlaşdırır.

Qanunvericiliyi pozanları cəza tədbirləri gözləyir

Əmək müqaviləsi olmadan işçilərin işəgötürənlər tərəfindən qanunsuz olaraq işlədilməsinə görə qanunvericilikdə hansı cəza tədbiləri nəzərdə tutulur? Vergi və hüquq üzrə mütəxəssis Vilayət Abbasovun bildirdiyinə görə, İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 192.1-ci maddəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş qaydada əmək müqaviləsi (kontraktı) hüquqi qüvvəyə minmədən işəgötürən tərəfindən fiziki şəxslərin hər hansı işlərin (xidmətlərin) yerinə yetirilməsinə cəlb edilməsinə görə fiziki şəxslər min manatdan üç min manatadək miqdarda, vəzifəli şəxslər üç min manatdan beş min manatadək miqdarda, hüquqi şəxslər 20.000 manatdan 25.000 manatadək miqdarda cərimə edilir.

Vergi Məcəlləsinin 58.10-cu maddəsinə əsasən, Əmək Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş qaydada əmək müqaviləsi (kontraktı) hüquqi qüvvəyə minmədən işəgötürən tərəfindən fiziki şəxslərin hər hansı işlərin (xidmətlərin) yerinə yetirilməsinə cəlb edilməsi yolu ilə onların gəlirlərinin gizlədilməsinə (azaldılmasına) şərait yaradıldığına görə, işəgötürənə hər bir belə şəxs üzrə 1000 manat məbləğində maliyyə sanksiyası tətbiq edilir.

Cinayət Məcəlləsinin 162-1-ci maddəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş qaydada əmək müqaviləsi (kontraktı) hüquqi qüvvəyə minmədən xeyli sayda işçilərin hər hansı işlərin (xidmətlərin) yerinə yetirilməsinə cəlb edilməsi yeddi min manatdan on min manatadək miqdarda cərimə və ya üç ilədək müddətə azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır. Eyni əməllər təkrar törədildikdə, üç ildən yeddi ilədək müddətə azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır. Cinayət Məcəlləsinin 162-1-ci maddəsinin "Qeyd" hissəsinə əsasən, həmin maddədə "xeyli sayda" dedikdə, on nəfər və ondan çox olan işçilərin sayı nəzərdə tutulur.

Vergi və sosial sığorta haqlarını ödəməkdən yayınanlar məsuliyyətə cəlb olunacaq

Prezident İlham Əliyevin Vergi, İnzibati Xətalar və Cinayət məcəllələrinə dəyişikliklər edilməsi barədə imzaladığı müvafiq sərəncamlara əsasən, ölkədə əmək müqaviləsi olmadan işçiləri işlədən işəgötürənlərə, qeyri-rəsmi məşğulluğun yaranmasında iştirakçı olan müəssisələrə qarşı qanunamüvafiq qaydada sərt tədbirlər görüləcək. Vergiləri, işsizlikdən sığorta və ya məcburi dövlət sosial sığorta haqlarını ödəməyən təşkilat və müəssisələrin vəzifəli şəxsləri, sahibkarlar məsuliyyətə cəlb olunacaqlar. Xeyli miqdarda vergiləri, işsizlikdən sığorta və ya məcburi dövlət sosial sığorta haqlarını ödəməkdən yayınma cinayət əməli hesab ediləcək. Həmin cinayət hərəkətini törədənlər vurulmuş ziyanın iki mislindən dörd mislinədək miqdarda cərimə və ya iki ilədək müddətə islah işləri və ya üç ilədək müddətə müəyyən vəzifə tutma və ya müəyyən fəaliyyətlə məşğul olma hüququndan məhrum edilməklə və ya edilməməklə üç ilədək müddətə azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılacaqlar.

2018-ci ilin yanvar ayının 1-dən qüvvəyə minmiş "İşsizlikdən sığorta haqqında" Qanunun tələıblərinə əsasən, sığortaolunanların itirilmiş əmək haqlarının kompensasiya olunması və işsizliyin yaranması hallarının qarşısının alınması üçün qabaqlayıcı tədbirlərin görülməsi məqədilə işəgötürən müəssisə və işçilər əlavə olaraq əməkhaqqının 0,5 %-i miqdarında əməyin ödənişi fonduna pul ödəyirlər. Qanunun müddəaları dövlət orqanının və ya hüquqi şəxsin ləğv edilməsi və ya işçilərin sayı və ya ştatların ixtisar olunması nəticəsində əmək münasibətlərinə xitam verilmiş şəxslərə şamil edilir.